Gaz łupkowy w Polsce: Czy wciąż jest szansa na sukces? Ostatnio wokół gazu łupkowego znowu zrobiło się gorąco. Z jednej strony mamy, opublikowane całkiem niedawno, optymistyczne prognozy amerykańskiej Agencji Informacji Energetycznej (EIA) na temat zasobów gazu łupkowego w Polsce – znacząco przewyższające prognozy np. Państwowego Instytutu Geologicznego. Z drugiej – wciąż przedłużają się prace nad ustawami mającymi wpływ na łupkowy rynek, słychać o "zakulisowych grach interesów" w rządzie, z kraju wycofały się amerykańskie koncerny – najpierw Exxon, potem Talisman i Marathon Oil. Czy w tej sytuacji wciąż mamy szanse na sukces łupkowego przedsięwzięcia? Gaz z łupków – rewolucja na rynku źródeł energii Szacunki gazu łupkowego na świecie wskazują na istnienie znaczących wydobywalnych zasobów (185,2 bln m3). Są one porównywalne z udokumentowanymi zasobami gazu ziemnego (185,1 bln m3). Od czasu publikacji tych danych przez EIA (kwiecień 2011 r.) zasoby gazu łupkowego w USA zostały zrewidowane przez EIA w dół (o ponad 43 proc.). Jednocześnie szacunki polskich zasobów lądowych, wykonane przez Państwowy Instytut Geologiczny, okazują się być znacznie mniejsze niż szacunki EIA (łączne zasoby zrewidowano o 63 proc., w tym lądowe w maksymalnej wysokości przyjęte do poniższych zestawień – o 88 proc.). Uwzględnienie tych dwóch korekt sprowadza łączne zasoby gazu łupkowego do poziomu ponad 170,1 bln m3, co i tak oznacza, że światowa gospodarka zyskała dostęp do prawie dwukrotnie większych pokładów gazu ziemnego, niż wcześniej szacowano.  Największe szacowane złoża gazu łupkowego znajdują się w Ameryce Północnej (26 proc. światowych zasobów) i Azji (23 proc.). Biorąc pod uwagę poszczególne kraje – największe złoża są zlokalizowane w Chinach. Europa posiada raczej symboliczne zasoby (8 proc. światowych złóż), ale mają one istotne znaczenie, gdyż znajdują się w krajach (w tym w Polsce) silnie uzależnionych od importu gazu. Dlatego – w przypadku wzrostu wydobycia gazu łupkowego – obecna zależność wielu krajów od importowanego gazu ulegnie zdecydowanemu zmniejszeniu, a co za tym idzie – zmienić się może bilans eksportu-importu gazu praktycznie na całym świecie. Już w tej chwili zaobserwować można spadek cen gazu nie tylko na rynku amerykańskim, ale i globalnym. Proces ten będzie miał raczej charakter trwały i może doprowadzić do rewolucji na rynku źródeł energii – realny jest spadek prognozowanej ceny gazy średniorocznie aż o 90 proc. do roku 20221. Nie trzeba tłumaczyć, że wielkość ta jest znacząca i będzie miała wpływ na ceny innych towarów czy usług, a co za tym idzie – koszty i zyski firm oraz całych gospodarek.  Jak to było w Ameryce… Gwałtowne przyspieszenie wydobycia gazu łupkowego w USA nastąpiło w 2008 r. Po 4 latach, czyli do końca 2012 r. ceny gazu w USA spadły aż 4-krotnie. Dla amerykańskiej gospodarki skutki wykorzystywania gazu łupkowego są już bardzo wymierne – szacowana korzyść netto w postaci wzrostu konsumpcji (tańszego) gazu, inwestycji w rozbudowę wydobycia i infrastrukturę oraz spadku importu wynosiły około 2 proc. PKB w latach 2005-2010. Gaz łupkowy przekształca oblicze przemysłu energetycznego w USA, nie tylko zwiększając niezależność energetyczną kraju, ale też zmieniając kraj z importera na już wkrótce eksportera tego surowca. Niskie ceny energii ściągają inwestycje zagraniczne i krajowe z powrotem do USA – do sektora metalowego czy chemicznego. Korzyści odnoszą też amerykańskie gospodarstwa domowe, dla których efekty są wymierne w postaci niższych kosztów energii oraz powstających nowych miejsc pracy. Podobny sukces jak z gazem łupkowym, może zostać odniesiony z ropą naftową z łupków. W corocznym raporcie Agencji Informacji Energetycznej USA2 w scenariuszu bazowym prognozowany jest spadek udziału importu w konsumpcji ropy naftowej do 37 proc. w latach 2020 – 2035 z poziomu 50 proc. obecnie. Oznacza to podwojenie w roku 2020 i potrojenie w roku 2035 udziału ropy z łupków w łącznej produkcji ropy naftowej, a więc także osiągnięcie de facto samowystarczalności energetycznej przez USA do roku 2035. Jeśli prognozy te się sprawdzą, a mówimy o scenariuszu bazowym, który nie jest najbardziej optymistyczny ale nacechowany realizmem, będzie to największy pozytywny podażowy szok na rynku ropy od czasów negatywnych szoków naftowych z lat 70-tych ubiegłego wieku.  Skutki zaczynają być widoczne na skalę globalną – w wielu obszarach, m.in.: spadku cen gazu (choć eksport amerykańskiego gazu ma zacząć się dopiero od 2016 r.), "oderwania się" cen gazu od parytetu ceny ropy naftowej (warunki dyktuje rynek, a nie kartele producentów), masowego eksportu technologii szczelinowania hydraulicznego, co będzie w przyszłości dodatkowo zwiększać podaż gazu w świecie, zastępowania ropy gazem tam, gdzie jest to technicznie możliwe i opłacalne, co zmniejsza presję na wzrost cen ropy naftowej, przechodzenia krajów-importerów gazu z kontraktów długoterminowych na kontrakty spotowe i rozwój rynku gazu w UE. W Polsce prawie jak w USA? Polska może być jednym z większych beneficjentów nowych uwarunkowań na rynku gazu i to nawet przy założeniu, że gaz łupkowy nie będzie w naszym kraju eksploatowany na dużą skalę. W wariancie optymalnym korzyści, jakie odniesie polska gospodarka są oczywiste – będą wynikać z faktu eksploatacji i zużycia na rynku wewnętrznym wydobywalnych technicznie (i opłacalnych ekonomicznie) zasobów gazu łupkowego. W wariancie pesymistycznym, gdyby ilość krajowego gazu była za mała a koszt jego wydobycia za wysoki, to korzyści i tak się pojawią – w postaci chociażby obniżki cen importowanego gazu, w tym gazu z Rosji. To się zresztą już dzieje – pierwsza w historii dwóch ostatnich dekad obniżka cen gazu o 10 proc. zaproponowana przez Gazprom zaczęła być realizowana w listopadzie 2012 r. Gest Gazpromu nie wynikał z dobrej woli, ale wspomnianych realiów ekonomicznych, które powodują spadek popytu na gaz z Rosji po dotychczasowych cenach. Polska gospodarka i polski podatnik, jako płatnicy jednej z najwyższych cen importowanego gazu wśród krajów rozwiniętych, będą więc tak czy inaczej korzystać na wzroście podaży gazu łupkowego na świecie w najbliższej przyszłości.  Co to oznacza w praktyce? Istnieją różne prognozy czy szacunki dotyczące zasobów gazu łupkowego w Polsce, jednak przyjmując za dobrą monetę wstępne oszacowania wielkości złóż wykonane przez Państwowy Instytut Geologiczny, spodziewać się można raczej osiągnięcia wydobycia gazu z łupków na poziomie 900 mln m3 w 2020 r. i 1,7 mld m3 w 2030 r. Może to sprawić, że wydobycie i konsumpcja krajowego gazu wzrośnie o 35 proc., a w łącznym bilansie gazu wysokometanowego gaz łupkowy stanowić będzie ponad 10 proc. konsumpcji w Polsce w 2030 r. Choć są to szacunki konserwatywne, to dla PKB Polski szacowana korzyść netto w postaci wzrostu konsumpcji (tańszego) gazu, inwestycji w rozbudowę wydobycia i infrastrukturę oraz spadku importu wynosić mogą łącznie 3,3 proc. w latach 2013-2022. Jest to porównywalny poziom do korzyści, jakie odniosła gospodarka USA w latach 2005-2010.3 Nie trzeba ponadto dodawać, że znacząco poprawi się bilans energetyczny naszego kraju.  Polska na pewno nie będzie zatem drugą Norwegią, gdzie udział PKB powiązany z wydobyciem ropy i gazu z Morza Północnego sięga 1/3 rocznie przez ostatnie dwie dekady, co przyczyniło się do podwojenia PKB per capita Norwegów i uzyskania statusu jednego z najbogatszych krajów wśród gospodarek rozwiniętych. Niemniej korzyści, które odniesie polska gospodarka z całą pewnością będą widoczne.  Czy aby na pewno czeka nas sukces? Gaz łupkowy w Polsce mamy, technologia jego pozyskania również istnieje. Pytanie zatem, czy aby na pewno czeka nas sukces… Z jednej strony istnieją bowiem pewne obiektywne, gospodarcze warunki brzegowe sukcesu, zaś z drugiej – istnieją czynniki administracyjno -prawne, które w nie mniejszym stopniu zadecydują o sukcesie, i które mogą postawić pod znakiem zapytania sukces łupków w Polsce. Zacznijmy od tych pierwszych. Czynników decydujących o powodzeniu łupkowego przedsięwzięcia jest kilka. Należą do nich:  1. ostateczny koszt wydobycia i cena sprzedaży gazu. Istnieje kilka szacunków możliwego kosztu wydobycia gazu łupkowego w Polsce. Wielkość ta waha się w przedziale 6-17 mln USD na 1 odwiert. W większości szacunków koszty te są w Polsce 2-3-krotnie wyższe niż w Stanach Zjednoczonych. Różnice wynikają z przyczyn obiektywnych (część gazu łupkowego wydobywa się w USA za pomocą odwiertów pionowych z pominięciem poziomych wierconych na mniejszą głębokość; nieporównywalnie większa jest dostępność urządzeń wiertniczych), a także z przyjętej metodologii uwzględnienia doświadczeń amerykańskich (wpływ ekonomii skali, zwiększona efektywność wierceń wynikająca m.in. z "krzywej uczenia"). Istnieje kilka elementów kosztów, które nie są w Polsce jeszcze w ogóle rozpoznane: koszty wykupu ziemi, usług wiertniczych, zużycia wody, koszty opłat koncesyjnych, które mogą okazać się wyższe niż w USA i zwiększyć różnicę średniego kosztu. A wyższe koszty – to naturalnie wyższa cena gazu. Istniejące obecnie szacunki oscylują w przedziale 195 – 280 USD / 1000 m3, czyli na poziomie 2-3 razy większym niż w USA, co wynika wprost z wyższych kosztów wydobycia. Jest to jednocześnie najprawdopodobniej ok. 2 – 2,5-krotnie mniej niż płacimy obecnie za dostawy gazu ziemnego Gazpromowi czy będziemy płacić – od roku 2015 – za dostawy gazu LNG (Liquefied Natural Gas – gaz ziemny w postaci płynnej) z Kataru.  2. ceny gazu na świecie. Polska do 2030 r. jest związana kontraktem z Gazpromem na zakup gazu po ustalonych cenach. Według nieoficjalnych źródeł cena kontraktu to 550 USD/1000 m3 do 2022 r. Po zaproponowanej przez Rosjan obniżce o 10 proc. od stycznia 2013 r. cena wyniesie najprawdopodobniej ok. 500 USD. Dostawy LNG z Kataru od 2015 r. zakontraktowane są po cenie ok. 500 USD. Cena gazu wydobywanego w Polsce wynosi około 170 USD. Obecna rynkowa cena gazu amerykańskiego kształtuje się na poziomie ok. 130 USD, a jego eksport będzie możliwy już za 3 lata. Do ceny na rynku amerykańskim należy dodać koszty skraplania i transportu oraz "strategię" firm amerykańskich. Zgodnie z najnowszą prognozą EIA (Annual Energy Outlook z kwietnia 2012 r.) cena gazu będzie się utrzymywała poniżej 178 USD/1000 m3 do 2023 r., po czym wzrośnie do poziomu 233 USD/1000 m3 w 2035 r. Jednak wobec konkurencji ze strony amerykańskiego eksportu należy oczekiwać presji na obniżkę światowych cen, w tym zwłaszcza w Europie. Tak naprawdę to poziom ceny, po jakiej Amerykanie będą sprzedawali gaz w Europie, będzie wyznaczał opłacalność produkcji polskiego gazu z łupków, gdyż gaz LNG, stanowiący uzupełnienie krajowej produkcji gazu konwencjonalnego i importu wynikającego z długoterminowych kontraktów, będzie dostępny w nieograniczonych ilościach. Produkcja gazu z polskich łupków, jeśli byłaby droższa niż gaz LNG, nie miałaby sensu ekonomicznego.  3. ograniczenia sieci przesyłowej. Obecnie system przesyłowy gazu w Polsce odbiera gaz importowany na wschodniej i zachodniej granicy i z Gazociągu Jamalskiego wewnątrz kraju, a krajowy – z kopalni gazu. W tej chwili z krajowych złóż gazu konwencjonalnego można zatłoczyć ok. 6,5 mld m3 gazu wysokometanowego oraz 3 mld m3 gazu zaazotowanego w skali roku. Analizy wskazują jednak, iż możliwości wykorzystania obecnego systemu do celów potencjalnego przesyłu gazu łupkowego są raczej niewielkie – możliwy jest dodatkowy przesył na poziomie jedynie 2-2,5 mld m3 w trzech głównych obszarach potencjalnego występowania gazu łupkowego (okolice Tarnowa, Rembelszczyzny i Gdańska). 4 Istnieje więc tylko niewielki margines przepustowości. Przesył gazu w ramach kontraktu z Gazpromem (obowiązującego do 2030 r.) angażuje przepustowość o wielkości 13-15 mld m3 rocznie. Jednakże rozwiązanie kontraktu i całkowite zastąpienie gazu importowanego gazem krajowym jest mało realne. Dodatkową barierą może się okazać brak możliwości technicznych realizacji przyłącza do obecnych sieci. Z dostępnych informacji wynika, że spółka Gaz-System zamierza wydać w najbliższych latach ok. 5 mld PLN na rozbudowę sieci gazociągów. Niezbędne są zatem dalsze inwestycje w infrastrukturę gazową, by transport gazu w szacowanych ilościach był możliwy. Bez takich inwestycji wydobycie gazu z łupków nie ma sensu, gdyż zwyczajnie nie będzie możliwości jego przesyłu.  4. podaż gazu łupkowego vs. popyt na ten gaz. Na podstawie dostępnych analiz można przyjąć umiarkowany scenariusz wielkości wydobycia gazu łupkowego w Polsce, w którym średnia podaż rośnie stopniowo wraz z przyrostem liczby odwiertów: w 2015 r. wydobycie kształtuje się na poziomie 237 mln m3, w 2020 r. – 879 mln m3, a w 2030 r. 1668 mln m3. Na to należy "nałożyć" część popytową. W tej chwili mamy w Polsce deficyt gazu ziemnego. Jednak stosunkowo nagła, dodatkowa podaż nie rozwiąże problemu. Powodem są długoterminowe kontrakty na dostawy gazu importowanego (głównie z Gazpromem, a także na LNG z Katarem) i ogólnie relatywnie niska konsumpcja gazu w stosunku do rozmiaru i poziomu rozwoju gospodarki. Dopiero zagospodarowana produkcja gazu ma szansę wpłynąć na rynek gazu i innych źródeł energii – poprzez presję na spadek cen. Dlatego niezbędne jest umożliwienie realizacji obecnego potencjalnego popytu oraz wykreowanie nowego popytu na gaz, tak by przy odpowiednio niższych niż obecne cenach gaz łupkowy przyniósł korzyści całej gospodarce.  Ten nowy popyt mógłby płynąć z sektora energetyczno – ciepłowniczego, który jest odbiorcą 10% podaży gazu, a także przemysłu. Obecnie istnieje szereg projektów w branży energetycznej, ale także chemicznej i rafineryjnej, zakładających budowę mocy wytwórczych w oparciu o gaz i kreujących popyt na dodatkowe 8-12 mld m3 rocznie (w zależności od stopnia obciążenia mocy). Ponadto, Polskę nadal czeka proces wymiany przestarzałych urządzeń wytwórczych, budowanych jeszcze w czasach PRL-u, jak i budowy nowych instalacji. Na przyspieszenie modernizacji naciska ponadto Unia Europejska – ze względu na politykę ograniczania emisji CO2. Szacuje się, że istnieje konieczność wymiany aż ok. 12-14 tys. MW mocy zainstalowanej w urządzeniach prądotwórczych. Modernizacja sektora energetyczno-ciepłowniczego oznacza też zastąpienie węgla gazem. Źródłem dodatkowego popytu są też gospodarstwa domowe. W tej chwili zużywają one ok. 28% produkcji gazu. Z drugiej strony – zaledwie 19% energii cieplnej przeznaczonej dla gospodarstw domowych wytwarzane jest przy użyciu gazu. Wzrost kon sumpcji w sektorze gospodarstw domowych możliwy jest nawet na poziomie ok. 3 mld m3 rocznie – w perspektywie najbliższych 10 lat. W takim przypadku jednak – ze względu na duże rozproszenie indywidualnych odbiorców – konieczna byłyby ogromne inwestycje przesyłowe. I wreszcie – odbiorcami polskiego gazu mogłyby stać się inne kraje. Jednak obecna infrastruktura przesyłu gazu nie pozwala na eksport znaczących jego ilości i wymagałaby rozbudowy.  Jeśli zaś chodzi o wspomnianą drugą grupę czynników, mogących mieć wpływ na wydobycie gazu łupkowego, to zaliczyć do nich należy:  1. dotychczasowy brak jasnych regulacji prawnych i podatkowych, określających ramy, w których poruszać się mogą firmy wydobywcze (choć to może się wkrótce zmienić o ile uchwalone zostaną odpowiednie przepisy – ich projekty zostały już złożone w kancelarii premiera RP);  2. bariery rynkowe i administracyjne, w tym brak jasnych reguł przejścia z koncesji poszukiwawczej na inwestycyjną, co gwarantowałoby ciągłość inwestycji i pozwalało inwestorom planować biznes w sensownej perspektywie czasowej;  3. nieład organizacyjny, ale też kompetencyjny wynikający z braku jasno zdefiniowanej strategii łupkowej (projekt łupkowy ma charakter międzysektorowy i mieści się w obszarze kompetencji co najmniej kilku ministerstw, a w tej chwili wydaje się, że resorty współpracują bez jakiegokolwiek planu działania, co więcej – media piszą ostatnio o "zakulisowych grach interesów" w ramach rządu, co jak zwykle w takich przypadkach nie brzmi dobrze);  4. również podnoszona w mediach – postawa polskich władz, które – jeśli wierzyć doniesieniom prasowym – zaczynają niechętnie patrzeć na zagranicznych inwestorów w obszarze gazu łupkowego, forsując pomysł, aby tylko polskie firmy mogły wydobywać gaz z łupków (co jest założeniem mocno ryzykownym, zważywszy na wielkość, doświadczenie czy know how zachodnich koncernów w porównaniu z nawet największymi polskimi firmami).  Determinanty sukcesu Do początku czerwca 2013 r. Ministerstwo Środowiska wydało 108 koncesji poszukiwawczych dotyczących gazu łupkowego, kolejne 32 wnioski są w trakcie rozpatrywania. Jednak tempo poszukiwań jest obecnie niewielkie, ze względu na niekorzystne interpretacje niejednoznacznych przepisów prawnych, długotrwałe procedury środowiskowe czy zaskarżanie decyzji środowiskowych przez organizacje ekologiczne. Dlatego tak ważne jest aby jak najszybciej zakończyły się prace nad nowymi przepisami o eksploatacji złóż gazu i ropy naftowej. Brak takich przepisów nie ma wprawdzie wpływu na wyniki wierceń, ale też nie sprzyjaposzukiwaniom, bo inwestorzy nie wiedzą jak będzie wyglądał ostateczny kształt regulacji. Istnieje szansa aby te problemy w najbliższym czasie rozwiązać – w kancelarii premiera zostały już złożone projekty nowych przepisów o eksploatacji i opodatkowaniu wydobycia gazu łupkowego: Prawo geologiczne i górnicze oraz projekt ustawy o specjalnym podatku węglowodorowym. Mają one ułatwić poszukiwania złóż gazu i ropy naftowej, przede wszystkim w łupkach, a także stworzyć stabilne warunki podatkowe do prowadzenia takiej działalności, konkurencyjne wobec innych państw UE. Według proponowanych regulacji – osobne dziś koncesje na rozpoznanie złóż za pomocą wierceń i na wydobycie zastąpi jedna koncesja rozpoznawczo-wydobywcza, która będzie przyznawana w przetargach. Inwestorzy, którzy już posiadają koncesję rozpoznawczą i na jej podstawie znaleźli złoża – będą mogli bez przetargu dostać koncesję na wydobycie. Uproszczone mają też być procedury środowiskowe – decyzja środowiskowa, która dziś jest warunkiem otrzymania koncesji, według nowych przepisów będzie wymagana dopiero przed rozpoczęciem wierceń, co skrócić powinno okres postępowania administracyjnego. Uregulowane mają też zostać kwestie podatkowe. Planowane jest wprowadzenie dwóch podatków – od wartości wydobywanego gazu i ropy oraz od zysków z tej działalności. Będą one pobierane jednak dopiero od roku 2020. Stawki podatku od wydobycia gazu i ropy z łupków będą o połowę niższe niż z konwencjonalnych złóż, zaś suma wszelkich podatków i opłat pobieranych od spółek wydobywczych nie przekroczy 40 proc. ich zysku brutto, czyli będzie niższa niż w Danii, Holandii czy Norwegii.  Czy zatem mamy ciągle szanse na sukces? Wyjście z naszego kraju trzech dużych koncernów powinno stanowić ostrzeżenie. Nie da się zmienić istniejących w Polsce uwarunkowań geologicznych, ale poprzez mądre działania i decyzje można stworzyć odpowiednie warunki, aby sukces łupkowy stał się w naszym kraju faktem.  Źródło: Raport "Kierunki 2013. Pozytywne szoki gospodarcze?", Bank DnB NORD, Deloitte Business Consulting, 2013. Annual Energy Outlook 2012 with Projections to 2035, U.S. Energy Information Administration, June 2012 << powrót